07/06/2025 9:48:07 | Print

Như một cơ duyên, giữa tháng 3 năm 2025 tôi cùng ông Trịnh Duy Minh – PCT Hội đồng họ Trịnh Việt Nam, được các vị trong Chi hội Khoa học lịch sử huyện Thọ Xuân, tỉnh Thanh Hóa dẫn đi khảo sát vùng đất Thủy Chú. Ngày 12/4/2025 chúng tôi lại được mời tham […]

Như một cơ duyên, giữa tháng 3 năm 2025 tôi cùng ông Trịnh Duy Minh – PCT Hội đồng họ Trịnh Việt Nam, được các vị trong Chi hội Khoa học lịch sử huyện Thọ Xuân, tỉnh Thanh Hóa dẫn đi khảo sát vùng đất Thủy Chú. Ngày 12/4/2025 chúng tôi lại được mời tham dự cuộc hội thảo khoa học tổ chức tại Thị trấn Sao Vàng, với chuyên đề “ Bảo tồn, phát huy các giá trị Lịch sử- Văn hóa vùng đất Thủy Chú”.

1. Đất Thủy Chú – nơi sinh ra Hoàng đế Lê Thái Tổ và Thái úy Trịnh Khắc Phục   

Đại Việt sử ký toàn thư ghi nhận, Cụ Lê Khoáng lấy vợ người Chủ Sơn  là Trịnh Thị Ngọc Thương. Đến năm Ất Sửu, tháng 8, ngày mồng 6 sinh ra vua ( Lê Lợi) tại hương Chủ Sơn, huyện Lôi Dương ( nay là Thủy Chú, huyện Thọ Xuân, Thanh Hóa).

Công cuộc Bình Ngô thắng lợi, năm 1428  Hoàng đế Lê Thái Tổ lên ngôi vua, “ truy tôn thuỵ hiệu từ khảo tỷ trở lên”, trong đó “cha là Lê Khoáng làm Tuyên Tổ Hoàng Đế, mẹ là Trịnh Thị Ngọc Thương làm Ý Văn hoàng hậu ( ĐVSKTT trang 404). Trong Thái miếu nhà Lê ghi bà Trịnh Thị Ngọc Thương là Trinh từ Ý văn Hoàng Thái hậu.

Theo Thế phả dòng họ Trịnh ở Thủy Chú,  cụ Trịnh Nhữ Lượng  lấy chị ruột của Lê Lợi  là bà Lê Ngọc Biền  sinh ra Trịnh Khắc Phục. Lê Lợi là cậu ruột của Trịnh  Khắc Phục.

Như vậy,  cả Lê Lợi và Trịnh Khắc Phục đều sinh ra ở Thủy Chú.

Theo sử sách và gia phả dòng họ Trịnh Khắc Phục ghi nhận: Khi vua Lê Thái Tổ cho xây dựng Thái miếu ở Thăng Long thờ tiên tổ của mình , thì đồng thời cũng cho dựng Điện Hoằng Kính ở Thủy Chú để thờ Trinh từ Ý văn Hoàng Thái hậu cùng tiên tổ bên ngoại. Quần thể Điện Hoằng Kính, Từ đường họ Trịnh và Phủ Trịnh tại Thủy Chú được xây dựng trong thời gian vua Lê Thái Tổ tại vị từ năm 1428 đến năm  1433.

Hiện nay, chưa tìm được các tài liệu mô tả quy mô kiến trúc và những đặc điểm ban đầu của các công trình của cụm di tích nói trên như thế nào. Cũng chưa rõ, qua hơn 5 thế kỷ, cụm công trình này đã được trùng tu, tôn tạo bao nhiêu lần.

2. Hoàng Thái hậu Trịnh Thị Ngọc Thương – Lê triều Quốc mẫu

Đại Việt sử ký toàn thư chép: “Tháng 3 năm 1428 Truy tôn thuỵ hiệu từ khảo tỷ trở lên. Tổ khảo Đinh làm Chiêu Đức Hoàng Đế, bà là Nguyễn Thị Quách làm Gia Thục hoàng hậu, cha là Khoáng làm Tuyên Tổ Hoàng Đế, mẹ là Trịnh Thị Thương làm Ý Văn hoàng hậu”.   

“ Mùa hạ, tháng 4, vua từ điện tranh ở Bồ Đào về đóng ở thành Đông Kinh.

Ngày 15, vua lên ngôi ở Đông Kinh, đại xá, đổi niên hiệu là Thuận Thiên, dựng quốc hiệu là Đại Việt. Ngày 20, ban các chữ húy tông miếu và chữ húy tên vua. Tất cả các chữ húy chính khi viết đều không được dùng, nếu đồng âm mà khác chữ thì không phải húy. Húy Tông miếu có 7 chữ: Hiển Tổ Chiêu Đức Hoàng Đế húy là Đinh, Hiển Tổ Tỷ Gia Thục Hoàng Thái Hậu húy là Quách, Tuyên Tổ Hiến Văn Hoàng Đế húy là Khoáng, Trinh Từ Ý Văn Hoàng Thái Hậu húy là Thương, huý của vua là Lợi, của hoàng hậu là Trần, của anh vua là Học”.

Đại Việt thông sử của Lê Quý Đôn nói về cụ bà Trịnh Thị Ngọc Thương : “” Hoàng hậu ( cụ bà Thương) khéo giữ đạo làm vợ, thờ cha mẹ hết lòng hiếu kinh, lấy ơn huệ đối xử với họ hàng, dùng lễ nghĩa dạy con cháu, dốc hầu bao, nghiêng bồ thóc mà chu cấp cho người nghèo, xót thương kẻ côi cút, mọi người đều ca tụng đức tốt của Hoàng hậu, có nghiều người quy phục, gia nghiệp càng thêm thịnh vượng”( Đại Việt thông sử- tập 3, Nxb KHXH, HN 1978 tr. 118)

Gia phả họ Trịnh làng Vân đô chép: “ Trong mấy ngày bị ốm, bà ( Hoàng Thái Hậu Trịnh Thị Ngọc Thương) gọi con cháu nội ngoại đến căn dặn, có hai điều bà dặn đi dặn lại nhiều lần. Một là, người họ Trịnh trong cả nước là con cháu một nhà. Họ Lê Lam Sơn và họ Trịnh Thủy Chú là duyên Châu Trần hãy hết lòng vì họ Lê, có phúc cùng hưởng, có họa cùng chịu. Hai là, khi bà qua đời hãy bí mật táng ở quê ngoại Thủy Chú trên đồi Thao Quang, để bà được sự vỗ về của cha mẹ, ông bà, cũng là tránh sự truy tìm đào bới của kẻ thù sau này. Ngày 20 tháng 6 bà đi vào cõi vĩnh hằng ( gia phả không ghi năm mất)”.

Trinh Từ Ý Văn Hoàng Thái hậu Trịnh Thị Ngọc Thương được thờ cùng tổ tiên Hoàng đế Lê Thái Tổ trong Thái miếu nhà Hậu Lê ở Thăng Long,  ở Điện Hoằng Kính ở Thủy Chú, ở Điện Lam Kinh và Thái miếu nhà Hậu Lê ở phường Đông Vệ, thành phố Thanh Hóa.

Gia tộc của Hoàng Thái hậu Trịnh Thị Ngọc Thương ở Thủy Chú sinh ra các hậu duệ tài năng, đời đời phò tá nhà Hậu Lê. Nổi bật nhất là Khai quốc công thần Thái úy Trịnh Khắc Phục.

3. Thái úy An quốc công Trịnh Khắc Phục – vị Khai quốc công thần nhà Hậu Lê ( Lê sơ)

Cụ Trịnh Khắc Phục là một vị khai quốc công thần nhà Hậu Lê. Cụ tham gia Khởi nghĩa Lam Sơn và lập nhiều chiến công trong công cuộc Bình Ngô. Năm 1428 và năm 1429   cụ được Hoàng đế Lê Thái Tổ “ ban biển ngạch công thần”: giữ chức “  Kim tử Vinh lộc đại phu, Thượng trí tự, Trước phục hầu”  và quốc tính họ Lê.

Đời vua Lê Thái Tông ( năm 1434 – 1442) , cụ Trịnh Khắc Phục giữ chức Nam Đạo Hành khiển, Phán đại tông chính, Bắc đạo quân dân bạ tịch.

 Năm 1445, đời vua Lê Nhân Tông, cụ giữ chức Nhập nội Thiếu phó tham dự triều chính.  Sau chiến công đánh thắng Chiêm Thành, cụ được thăng chức Tư khấu . Năm 1448 cụ Trịnh Khắc Phục giữ chức Đặc tiến Nhập nội Thiếu phó Tư khấu Đồng bình chương sự Đề điệu Quốc Tử giám.

Năm 1451 Tư khấu Trịnh Khắc Phục và con trai là Phò mã Đô úy Trịnh Bá Nhai bị Hoàng Thái hậu Nguyễn Thị Anh ra lệnh giết oan. Năm 1453, Hoàng đế Lê Nhân Tông đích thân nắm quyền, xét lại các án oan trước đó, ban lệnh đại xá cả nước, cấp 100 mẫu ruộng quan cho con cháu cụ Trịnh Khắc Phục và các công thần khác như Trịnh Khả, Lê Sát, Lê Ngân, Lê Khiêm.

Năm Hồng Đức thứ 17 (1486), vua Lê Thánh Tông truy phong cụ Trịnh Khắc Phục chức Thái bảo, tước Ngọc quận công.

Năm Cảnh Thống thứ 3 (1500), vua Lê Hiến Tông truy phong Thái bảo, quận công Trịnh Khắc Phục chức Dực hữu công thần tạc tự Thượng trụ quốc, phong thêm chức Thái úy, tước hiệu An quốc công

Năm Đức Nguyên (1674), vua Lê Gia Tông  gia phong Thái úy, An quốc công Trịnh Khắc Phục là Phúc thần trung đẳng Đại vương.

Năm  Cảnh Hưng thứ 31 (1770), vua Lê Hiển Tông, gia phong Phúc thần trung đẳng Đại vương Trịnh Khắc Phục là  Thượng Đẳng Phúc Thần Đại vương.

4. Các di tích dòng họ Trịnh ở Thủy Chú

Ngày 18 tháng 3 năm 2025, chúng tôi được ông Hoàng Hùng và ông Phan Văn Thanh –  Chủ tịch  Chi hội Lịch sử huyện Thọ Xuân đưa đi thăm cụm di tích lịch sử ở Thủy Chú.

1. Đồi Thao Quang ( Gò Lăng)

Đoàn được ông Phó Chủ tịch UBND Thị trấn Sao Vàng đưa tới viếng Gò Lăng, nơi  an táng Hoàng Thái hậu Trịnh Thị Ngọc Thương ( theo lời dặn dò của Thái hậu trước khi tạ thế) và các  tiền nhân dòng họ Trịnh Khắc Phục.

Khu đồi cây xanh mát, cao hơn xung quanh với địa thế rất đẹp.  Cho đến nay, chưa phát hiện Lăng mộ Hoàng Thái hậu Trịnh Thị Ngọc Thương ở vị trí nào trên đồi.

Năm 1993, người dân địa phương khi cày đất trồng mía đã phát hiện tấm bia hộp nằm sâu trong lòng đất. Các nhà nghiên cứu đã xác định đó là bia Thần đạo của mộ Thái bảo Bình lạc hầu Trịnh Duy Hiếu. ( Đại Việt Thái bảo Bình lạc hầu chi mộ). Nội dung bia do Trạng nguyên Lương Thế Vinh soạn, cho biết:  Thái bảo Trịnh Duy Hiếu là cháu nội của Thái úy An quốc công Trịnh Khắc Phục, và là cháu ngoại của Hoàng đế Lê Nhân Tông.

Năm 2018, khi thi công san gạt mặt bằng xây dựng nhà xưởng, máy xúc đã làm phát lộ ngôi mộ cổ. Chính quyền địa phương và các cơ quan chức năng đã kịp thời bảo vệ, xây lại phần bị vỡ và lấp đất hoàn trả nguyên trạng ngôi mộ được xác định là mộ phần của Thái bảo Bình Lạc hầu Trịnh Duy Hiếu.

Sau đó, ngôi mộ được tôn tạo cùng với hạ tầng ban đầu để thân tộc và khách thập phương tới thăm viếng, dâng hương.

Khu mộ phần Thái bảo Bình lạc hầu Trịnh Duy Hiếu trên đồi Thao Quang ( Gò Lăng).

2 . Điện Hoằng Kính

Theo sử sách, Hoàng đế  Lê Thái Tổ cho xây Điện Hoằng Kính trong giai đoạn từ năm 1429 đến 1433.

Theo kể lại, những năm thập niên 1950 còn thấy ngôi điện có 4 mái, trên nóc có trang trí “ Lưỡng long chầu nguyệt”. Hai bên điện có 2 cây muống rồng to, có một lối đi giữa Điện Hoằng Kính và Từ đường họ Trịnh. Hai bên đường vào có hai hàng chó đá ngồi chầu.

Hiện thời, mặt bằng là vườn trồng cây keo.

Mặt bằng Điện Hoằng Kính và Từ đường họ Trịnh xưa. Ông Trịnh Duy Lâm chỉ dẫn ranh giới khu đất. ( ảnh : BVT 18/3/2025)

 Từ đường họ Trịnh

Từ đường họ Trịnh nằm bên cạnh Điện Hoằng Kính, có thể được xây dựng cùng thời gian. Theo ông Trịnh Duy Lâm kể, Từ đường xua có 3 gian, quay mặt về hướng Tây Nam, nhìn về núi Nưa. Có thể nơi đây thờ cụ Trịnh Khắc Phục và tiên tổ dòng họ.

Hiện nay, mặt bằng Từ đường cùng Điện Hoằng Kính là vườn trồng cây keo.

Phía trước mặt còn dấu tích giếng nước và 3 cái ao cùng với ruộng quan xưa.

Ông Trịnh Duy Lâm chỉ dẫn cho ông Trịnh Duy Minh ( Phó Chủ tịch HĐ họ Trịnh Việt Nam) ranh giới mặt bằng và ao, giếng, ruộng đền xưa  ( ảnh : BVT 18/3/2025)

 

2. Phủ Trịnh

Ông Trịnh Duy Lâm hướng dẫn đoàn đến mặt bằng Phủ Trịnh xưa. Đây không phải là Vương phủ Trịnh thời Lê trung hưng.  Phủ Trịnh này do cụ Trịnh Khắc Phục cùng các công thần họ Trịnh và dân làng Thủy Chú xây dựng để vinh danh, tôn thờ các danh nhân họ Trịnh từ thời nhà Trần về trước. Sau này có thể tôn thờ các công thần họ Trịnh thời Lê sơ về sau.

Ông Trịnh Duy Lâm kể, Phủ Trịnh trước đây rất đẹp, trang nghiêm, với nhà 3 gian, có mái xông, trong phủ có kiệu,  đồ thờ như hương án, long ngai, sập thờ, thánh vị, hộp sắc phong …

Trải qua hơn 5 thế kỷ với các cuộc chiến tranh tàn khốc và thời thế đổi thay, các công trình lịch sử văn hóa liên quan đến những danh nhân họ Trịnh lừng lẫy một thời ở đất Thủy Chú chỉ còn lại mảnh đất với những dấu vết thời gian.

Theo ký ức của bà con sinh sống tại địa phương Thủy Chú , sau khi hòa bình lập lại năm 1954, người ta còn thấy các di tích kiến trúc vẫn còn.  Khi thành lập Nông trường Sao Vàng, thì năm 1963, các công trình Từ đường họ Trịnh, Điện Hoằng Kính, Phủ Trịnh bị phá dỡ, giao đất cho nông trường  canh tác nông nghiệp.

Tham quan mặt bằng Phủ Trịnh xưa ( ảnh: BVT 18/3/2025)

3. Đền thờ Thượng đẳng Phúc thần Trịnh Khắc Phục tại Thủy Chú

Ông Trịnh Duy lâm cho biết, khi có phát hiện bia đá và mộ phần của cụ Trịnh Duy Hiếu tại Gò Lăng năm 1993 được chính quyền và các cơ quan chuyên môn quan tâm nghiên cứu, thì các thân tộc đã tìm kiếm, kết nối gia phả, về thăm quê hương đất tổ Thủy Chú.

Theo Gia phả dòng họ và sử sách cho biết, cụ Trịnh Khắc Phục có 8 người con trai, hình thành 8 chi họ các hậu duệ của cụ:

1. Chi 1 : Trịnh Bá Nhai, được phong Phò mã đô úy, bị giết năm 1451 cùng Trịnh Khắc Phục. Hậu duệ của chi này vào định cư tại Quảng Ngãi.
2. Chi 2: Trịnh Trọng Ngạn, đời Thánh Tông hoàng đế giữ chức Tứ Vệ quân. Đi theo hộ giá hoàng đế đến Lạng Sơn, được phong Hộ phù Dực Vận công thần, Phụ quốc Nam quân Đô đốc phủ, Phó tướng Thái uý, tước Dụ Ân hầu. Hậu duệ của chi này sinh sống tại Vân Đô, Thanh Hóa, thay chi trưởng lo thờ tự, và một số nhánh sinh sống xung quanh Hà Nội.
3. Chi 3: Trịnh Trọng Phong, đời Thánh Tông hoàng đế phong làm Dực vận công thần Trung quân Đô đốc phủ, kiêm Đô đốc thiêm sự Tôn nhân phủ hữu tôn chính. Ông sinh ra Huy Từ Kiến hoàng hậu, nên truy phong thêm làm Hiển Nghĩa vương. Chi này từ đời thứ 4 chỉ có con gái.
4. Chi 4: Trịnh Thúc Thông, đời Thánh Tông hoàng đế phong làm Phụ quốc Dực vận công thần Đông quân Đô Đốc phủ, kiêm Tứ vệ quân Thiêm sự Tri tôn nhân phủ hữu tôn chính, tước Hiển Khang hầu . Về sau phong chức Thái úy, tước Đề quốc công. Trước đây, hậu duệ chi này chủ yếu sống ở vùng Triệu Sơn Thanh Hóa. Hiện nay có 1 tiểu chi định cư tại Thanh Miện, Hải Dương, đã về quê kết nối, nhận họ.
5. Chi 5: Trịnh Thúc Tùng, đời Thánh Tông hoàng đế phong làm Dực vận công thần đại tướng quân, tước Thanh Đô hầu. Về sau lại phong thêm chức Thái uý, tước Vinh quốc công. Hậu duệ chi này sinh sống ở khu vực Nông Cống, Thanh Hóa.
6. Chi 6: Trịnh Đại Hưng, đời Thánh Tông hoàng đế phong làm Phụ quốc Dực vận công thần đô đốc, kiêm Tiến Hưng hầu. Về sau phong làm Thái úy, tước Huyên quốc công. Hậu duệ của chi này, hiện chưa biết được thông tin.
7. Chi 7: Trịnh Như Sơn, đời Thánh Tông hoàng đế phong làm Bình chương Liệt triều đại phu, tước Dụ Nghĩa hầu. Có công hộ giá đánh Chiêm Thành, Xiêm La, được phong Dực Vận công thần Cẩm Y vệ đô chỉ huy sứ, chức Thái bảo, tước Dụ quốc công. Hậu duệ của chi này sinh sống tai quê ngoại ở huyện La Sơn, Hà Tĩnh. Hiện nay hậu duệ chi này vẫn mang họ Lê, có đền thờ cụ Lê Khắc Phục tại Hà Tĩnh.
8. Chi 8: Trịnh Quý Nham, đời Thánh Tông hoàng đế phong làm Phụ quốc Dực vận công thần, Nam quân Đô đốc chưởng phủ kiêm Tứ vệ quân Thái bảo, tước Quang Hưng hầu. Gia phả không ghi hậu duệ chi này sinh sống ở đâu.

Từ Thủy Chú, các ông Trịnh Duy Lâm, Trịnh Duy Bình, Trịnh Duy Thành và Trịnh Duy Hiệp  đã tìm đến Vân Đô – Đông Sơn, Thạch Tổ – Hà Nam gặp gỡ họ hàng, kết nối gia phả, tìm hiểu thông tin và vận động chung sức xây dựng đền thờ cụ Trịnh Khắc Phục ở Thủy Chú. Đến đầu năm 2014, các hậu duệ cụ Trịnh Khắc Phục ở mọi miền đất nước đã đóng góp được 367 triệu đồng(  trong đó : chi 1 góp 12 triệu đ, chi 2 góp 73 triệu đ, chi 3 góp 42 triệu đ, chi 4 góp 6 triệu đ, và các cá nhân góp 214 triệu đồng).  Đặc biệt, ông Trịnh Duy Hiệp góp 100 triệu đồng, ông Trịnh Duy Thìn hiến miếng đất diện tích 480 m2 làm mặt bằng trị giá 20 triệu đồng, ông Trịnh Duy Lâm góp 20 triệu đồng và hai vợ chồng ông trực tiếp góp nhiều công sức thi công, lo đồ gỗ, vật liệu… Tháng 10 năm 2014, đền thờ khánh thành, hậu duệ các đời của cụ Trịnh Khắc Phục hội tụ đông đúc, cùng nhau dâng hương, tưởng nhớ cụ tổ của dòng họ.

Ngôi đền 3 gian tiền đường và 2 gian hậu cung. Trong hậu cung có bức Đại tự “ Thượng đẳng Phúc thần”  bằng chữ Hán. Đầu hồi treo bức phả đồ dòng họ Trịnh Khắc Phục.  Ngoài sân, có một số vật liệu di tích của Điện Hoằng Kính và Phủ Trịnh được gom nhặt về lưu giữ.

Mặt trước đền thờ Thượng đằng Phúc thần Trịnh Khắc Phục ở Thủy Chú( ảnh: Trịnh Thị Đào )

Hậu cung(ảnh: BVT 18/3/2025)

Lược đồ phả hệ dòng Đại vương Trịnh Khắc Phục( ảnh: BVT 18/3/2025)

Bệ đá chân cột của Điện Hoằng Kính và Phủ Trịnh( ảnh: BVT 18/3/2025)

Gạch vồ của Điện Hoằng Kính và Phủ Trịnh(ảnh: BVT 18/3/2025)

 

9. Hội thảo khoa học “ Bảo tồn, phát huy các giá trị Lịch sử- Văn hóa vùng đất Thủy Chú”

Ngày 12 tháng 4 năm 2025, Hội Khoa học Lịch sử tỉnh Thanh Hóa phối hợp với UBND Thị trấn Sao Vàng và các cơ quan hữu quan đã tổ chức cuộc Hội thảo Khoa học với chủ đề  “ Bảo tồn, phát huy các giá trị Lịch sử- Văn hóa vùng đất Thủy Chú”. Tham dự hội thảo có các nhà nghiên cứ lịch sử, văn hóa và các quan chức quản lý nhà nước trung ương và địa phương với 17 bài tham luận chuyên đề.

Trong hội thảo, ông Trịnh Duy Minh – Phó Chủ tịch Hội đồng họ Trịnh Việt Nam đã phát biểu cám ơn các nhà khoa học đã nghiên cứu nhiều nội dung sâu sắc liên quan đến di sản lịch sử văn hóa của Hoàng Thái hậu Trịnh Thị Ngọc Thương và Khai quốc công thần Trịnh Khắc Phục ở Thủy Chú, đồng thời đề xuất việc quy hoạch, bảo tồn, tôn tạo quần thể di tích ở Thủy Chú nên tiến hành có bài bản, với quy mô hoành tráng, xứng tầm với những đóng góp của các bậc tiền nhân.

Tổng kết Hội thảo, PGS TS Nguyễn Đức Nhuệ – Chủ tịch Hội đồng Khoa học Viện Sử học, Viện Hàn lâm KHXH Việt Nam đã có một số kết luận và kiến nghị:

1. Tiếp tục nghiên cứu, tìm hiểu, tổ chức các cuộc Hội thảo nhằm đánh giá công lao to lớn của các nhân vật lịch sử dòng họ Trịnh Thủy Chú.
2. Trước mắt cần xây dựng đề án, lập kế hoạch triển khai sớm việc khôi phục đền thờ bà Thái hậu Trịnh Thị Ngọc Thương với sự đồng thuận, ủng hộ của các cấp chính quyền, sự phối hợp chặt chẽ giữa chính quyền, BLL các dòng họ Trịnh, họ Lê và sự đồng thuận ủng hộ của đông đảo quần chúng nhân dân.

Về đặt tên cho đền thờ bà Thái hậu: nếu xác định được tư liệu gốc về tên gọi Hoằng Kính điện thì sử dụng danh xưng này, bằng không thì sử dụng cụm từ Lê triều Quốc mẫu để đặt tên cho đền thờ

3. Quy hoạch khu di tích lăng mộ của dòng họ Trịnh tại Gò Lăng. Có phương án cụ thể về công tác gìn giữ, bảo tồn các di tích hiện có.
4. Có kế hoạch khảo sát, điều tra miếu thờ ở chân núi Chủ Sơn: là miếu thờ Lê Thái Tổ hay miếu thờ Thần Núi hay Thành hoàng làng, có liên quan gì đến vùng đất Thủy Chú và dòng họ Trịnh không?
5. Một vấn đề mang tầm vĩ mô và chiến lược lâu dài cũng được kiến nghị tại Hội thảo: các cơ quan có trách nhiệm từ TW xuống đến cấp tỉnh, huyện cần quan tâm hơn nữa về mảnh đất Thủy Chú, quê ngoại của vua Lê Thái Tổ. Cần đầu tư xứng tầm, quy mô các hạng mục công trình văn hóa lịch sử trên địa bàn này, thể hiện sự đăng đối với quê nội Lê Thái Tổ ở Lam Sơn (Lam Kinh).
6. Hội thảo thống nhất cao về việc chọn ngày giỗ bà Thái hậu là ngày 20 tháng 6 (âm lịch).
7. Đề nghị BTC Hội thảo biên tập, xuất bản Kỷ yếu Hội thảo để làm cơ sở khoa học xây dựng các bộ Hồ sơ liên quan đến di tích, di sản ở Thủy Chú.

 Qua cuộc khảo sát và tham dự hội thảo, chúng tôi cảm nhận được câu:  “ Nội Cham ngoại Chủa” nói về mối lương duyên của họ Lê và họ Trịnh, cũng như sự đăng đối giữa đất Lam Kinh và  đất Thủy Chú, hai bên bờ sông Chu thơ mộng.

Bỳ Văn Tứ

Tp Hồ Chí Minh, tháng 5 năm 2025