Đồn trang Quý Lộc – Căn cứ hậu cần của Tiết chế Trịnh Tùng

06/05/2025 4:17:17 | Print

Trong giai đoạn 60 năm chiến tranh Lê – Mạc ( 1533 – 1593), triều đình nhà Lê trung hưng có những địa danh trọng yếu. Ngoài các hành dinh Vạn Lại, Yên Trường, Biện Thượng, phải kể đến căn cứ đồn trang Quý Lộc. Đền thờ Bà chúa đồn trang, vinh danh vị nữ […]

Trong giai đoạn 60 năm chiến tranh Lê – Mạc ( 1533 – 1593), triều đình nhà Lê trung hưng có những địa danh trọng yếu. Ngoài các hành dinh Vạn Lại, Yên Trường, Biện Thượng, phải kể đến căn cứ đồn trang Quý Lộc.

Đền thờ Bà chúa đồn trang, vinh danh vị nữ Tổng quản căn cứ hậu cần của nhà Lê

Đền thờ Bà Chúa Đồn Trang là một di tích lịch sử văn hóa khá đẹp, vinh danh một vương phi tài sắc vẹn toàn của Triết vương Trịnh Tùng, đã có công đóng góp vào sự nghiệp Lê trung hưng.

Năm 2020, chúng tôi tới thăm đền thờ Bà chúa Đồn Trang. Ngôi đền tọa lạc trên đỉnh đồi ở giữa xã Quý Lộc, huyện Yên Định, tỉnh Thanh Hóa, trông ra Gò Ba Huyện – đoạn sông Mã nằm giữa ba huyện Cẩm Thủy, Vĩnh Lộc và Yên Định. Ngôi đền 3 gian xinh xắn đứng giữa lùm cây xanh mát, thanh tịnh, đầy vẻ linh thiêng mà thân thiện với môi trường. Đền Bà Chúa Đồn Trang đã được cấp bằng xếp hạng là Di tích lịch sử văn hóa cấp tỉnh của Thanh Hóa . Mấy tấm bia lớn cạnh sân đền ghi nhận sự đóng góp của nhân dân địa phương và khách thập phương, đã khởi công tôn tạo đền từ ngày 27/9/2006 và hoàn thành ngày 2/9/2011. Điều đặc biệt ở đây là Ban xây dựng đền do các ông Bí thư Đảng ủy, Chủ tịch Ủy Ban Mặt trận Tổ quốc, Phó Chủ tịch xã Quý Lộc đứng đầu.

Ông Thông, vị thủ từ cho biết, Đền thờ Bà Chúa Đồn Trang có từ lâu , nổi tiếng linh thiêng. Bà Chúa có công giúp dân làng khai khẩn đất đai, làm ăn sinh sống, nhất là có công giúp chúa Trịnh Tùng tổ chức hậu cần, quản lý hệ thống kho quân lương, quân nhu, voi, ngựa …ở căn cứ hậu cần Quý Lộc, được dân làng tôn vinh, xây đền thờ cúng sau khi bà qua đời. Đền Bà chúa Đồn trang có thể là trung tâm chỉ huy, cai quản căn cứ hậu cần này.

Dân làng ở đây, trên một nửa là người họ Trịnh. Khu vực xung quanh Đền Đồn Trang có nhiều hang động , địa danh mang dấu tích gắn với sự nghiệp chinh chiến , khôi phục nhà Hậu Lê của Bình An Vương Trịnh Tùng : Thung Voi, Thung Bò, Thung Lợn, hang Bình Giã ( kho chứa lương thực , quân nhu…). Ngôi đền qua nhiều lần bị chiến tranh tàn phá, nhưng vẫn linh thiêng, dân làng thành tâm cúng bái , được Bà Chúa linh ứng phù hộ. Hàng năm, ngày giỗ bà mồng 5 tháng 3 âm lịch là ngày Hội làng, tổ chức rước kiệu từ Giếng Chúa tới Đền Đồn Trang cúng tế, có đông đảo bà con dân thập phương tham dự.

Ông thủ từ đưa chúng tôi tới thăm Giếng Chúa ở chân núi Đại Bàng. Núi Đại Bàng có hình thế tựa như một con đại bàng đang vỗ cánh bay lên, được coi là một vùng địa linh, từng có rừng rậm và đầm lầy bao quanh chân núi. Giếng Chúa, nghe nói nước trong quanh năm, có mối liên hệ với Đền Đồn Trang, được dân làng Quý Lộc trân trọng, thờ cúng.

Ông Nguyễn Xuân Khanh, cán bộ quân đội hưu trí, nhà ở cạnh lối vào Giếng Chúa, tuy đã ở tuổi 85 nhưng còn minh mẫn và rất nhiệt tình hăng hái giới thiệu với chúng tôi những tư liệu về Núi Đại Bàng địa linh mà ông đam mê sưu tập . Ông là hậu duệ họ Nguyễn của Bà chúa Đồn Trang. Ông cho chúng tôi xem cuốn “ Phổ ký họ Nguyễn – ở thôn Nguyệt Viên, xã Hoằng Quang, huyện Hoằng Hóa, tỉnh Thanh Hóa” ghi chép gia phả của gia tộc Bà chúa Đồn Trang.

Bà Chúa Đồn Trang tên là Nguyễn Thị Ngọc Đô, sinh năm Nhâm Thân ( 1572) tại làng Nguyệt Viên, xã Hoằng Quang, huyện Hoằng Hóa. Cụ thân sinh ra Bà là ông Nguyễn Như Giai, từng đỗ Quốc tử giám giám sinh, hiệu Nguyệt Khê tiên sinh, được phong là Quang tiến lộc đại phu, Thuần tiến hầu. Bà là người con gái nổi tiếng đẹp nhất xứ Thanh, thông minh, tài giỏi, là thứ phi của Bình An vương Trịnh Tùng. Khi về quê mừng thọ cha mẹ, Bà bỏ tiền của tu sửa 2 ngôi chùa Vĩnh Hưng và Phúc Tự ở làng, dựng tượng phật , hiến ruộng, xin quy hậu vào chùa. Bà mất ngày 5 tháng 3 năm Giáp Thìn ( 1604) tại Phủ chúa , hưởng dương 32 tuổi. Bà được tôn phong là Phù Quang công chúa.

Tại làng Nguyệt Viên còn bia mộ bà, ghi “ Đoan vương bà chúa Ngọc Đô- Tiên mộ – Bi chí”. Đền thờ Phù Quang công chúa ở Quý Lộc được dân làng gọi là Đền Bà chúa Đồn Trang . Năm 1953, đền Bà chúa Đồn Trang bị phá dỡ , chỉ còn lại bát hương cổ bằng đá có khắc 4 chữ “ Nhất Mẫu Tự Sơn”. Đền Bà Chúa Đồn Trang được phục dựng , tôn tạo từ năm 2006 đến 2011.

Đền bà chúa Đồn trang ( ảnh : Bỳ Văn Tứ 20/7/2020)

Bài vị Phù Quang công chúa thờ trong đền ( ảnh : Bỳ Văn Tứ 20/7/2020)

Núi Đại bàng ( ảnh : Bỳ Văn Tứ 20/7/2020)

Di tích Đồn trang Quý Lộc

Theo Đại Việt sử ký toàn thư, sau khi Thượng tướng Thái quốc công Trịnh Kiểm qua đời ngày 18 tháng 2 năm 1570 , Tiết chế Trịnh Tùng được vua Lê Anh Tông giao quyền Tổng chỉ huy quân đội nhà Lê từ ngày 20 tháng 8 năm 1570, với sắc phong là Trường quận công, tiết chế các dinh thuỷ bộ. Suốt 10 năm ( từ năm 1571 đến năm 1581) Tiết chế Trịnh Tùng bên trong phải lo dẹp nội loạn, yên dân, bên ngoài phải chống trả các cuộc đánh phá của quân nhà Mạc ( Quân Mạc xâm phạm Thanh Hoa, Nghệ An, Thuận Quảng 13 lần). Sau chiến thắng Đường Nang từ năm 1582 quân nhà Lê mới lấy lại được thế cân bằng trên chiến trường. Từ đấy, Tiết chế Trịnh Tùng chỉ huy quan quân nhà Lê chuyển sang giai đoạn tấn công và giành thắng lợi hoàn toàn bằng chiến dịch diệt nhà Mạc, thu phục kinh đô Thăng Long đầu năm 1593.

Với tầm nhìn chiến lược, Tiết chế Trịnh Tùng đặc biệt quan tâm công tác hậu cần đảm bảo cho đại quân nhà Lê tiến hành các chiến dịch lớn, dài ngày. Binh thư thời xưa nói: để đánh thắng một trận, tướng giỏi, binh hùng là quyết định; để giành phần thắng một cuộc chiến, thì cung ứng hậu cần là quyết định. Ông đã cho xây dụng căn cứ đồn trang ở Quý Lộc. Tại đây có các thung voi, thung bò, thung lợn, trạm Bình Giã, kho quân lương, khí giới. Từ bến thuyền trên bờ hữu ngạn sông Mã ở Quý Lộc, hệ thống đường đường thủy qua sông Mã tới hành cung Biện Thượng, rồi qua sông Cầu Chày tới hành cung Vạn Lại; hoặc từ sông Mã nối với sông Chu tới hành cung Yên Trường. Từ Quý Lộc ra Bắc, vào Nam đều thuận tiện. Đồn trang Quý Lộc cũng gần con đường Thiên lý vào Nam tới Nghệ An, Thuận, Quảng, hoặc theo đường tây đạo qua Thiên Quan, Hưng Hóa, rồi tới Tuyên Quang, Kinh Bắc, Lạng Sơn, hay theo ngả phía đông xuống Sơn Nam tiến vào Thăng Long.

Thứ phi của Tiết chế Trịnh Tùng là bà Nguyễn Thị Ngọc Đô được giao quyền chỉ huy, quản lý Đồn trang Quý Lộc. Sử sách ghi rằng, đội quân nhà Lê được cấp đủ quân lương, nên đi đến đâu, không mảy may xâm phạm của dân.

Trong các chiến dịch, Tiết chế Trịnh Tùng hạ lệnh tướng sĩ các doanh cơ, phải theo ba điều răn cấm: 1. Không được tự tiện vào nhà dân lấy củi, hái rau; 2. Không được cướp bóc của cải, chặt phá hoa màu; 3. Không được hiếp dâm đàn bà con gái và giết người vì thù riêng. Nếu ai vi phạm thì chém rao cho mọi người biết. Quân sĩ nghiêm lệnh. Trong chiến thắng năm 1589, Tiết chế Trịnh Tùng “ sai các tướng đem hơn 600 quân giặc bị bắt tới nộp, sai cởi trói, vỗ về yên ủi cấp cho cơm áo rồi thả hết cho về quê quán để tỏ đức hiếu sinh”.

Chính vì vậy mà quân đội nhà Lê lúc đó có tinh thần chiến đấu cao và được nhân dân dịa phương ủng hộ. Thành công ấy có dấu ấn của công tác hậu cần và có sự đóng góp xứng đáng của thứ phi Nguyễn Thị Ngọc Đô – Bà chúa Đồn trang.

Khi nhà Lê thu phục Thăng Long, hồi kinh năm 1593, thì tới năm 1604 bà thứ phi Nguyễn Thị Ngọc Đô tạ thế ở Vương phủ Trịnh. Bà được an táng ở quê nhà và được tôn thờ là Bà chúa Đồn trang.

Ngày 16/3/2025 , mấy anh em chúng tôi tới thăm các di tích Đồn trang Quý Lộc. Lần này, chúng tôi được ông Trịnh Đình Dũng – Phó chủ tịch Ủy ban nhân dân xã Quý Lộc dẫn đi thăm các địa danh lịch sử liên quan tới căn cứ hậu cần thời Lê trung hưng này. Dấu tích của Thung lợn, Thung bò, Thung voi và hang Bình Giã chỉ còn lại hình thể tự nhiên đã trải qua hơn 400 năm đầy biến động.

Đền Bà chúa Đồn trang cùng các di tích căn cứ hậu cần Quý Lộc mang dấu ấn của người con gái xứ Thanh tài sắc vẹn toàn, thứ phi của Tiết chế Trịnh Tùng khi xưa. Đó là Phù Quang công chúa Nguyễn Thị Ngọc Đô.